ODLASCI KAO PRAVILO

Pravilo odlazaka
Iako bi se na prvi pogled pojam bosanskohercegovačke umjetnosti činio tek kao geografska kategorija svedena na prostor Bosne i Hercegovine, uvidom u specifične historijske, društvene i kulturne prilike rasvjetljava se njeno šire značenje. U tom pravcu nameće se nekoliko istaknutih karakteristika koje umjetnost tog prostora čine specifično bosanskohercegovačkim
Izmjene različitih političkih sistema tokom zadnjih hiljadu godina, uključujući i posljednji međuetnički rat s početka devedesetih godina prošlog stoljeća, učinile su ovaj prostor nestabilnim što se dakako očituje i kroz umjetnost Bosne i Hercegovine a danas čini jednu od njenih važnih karakteristika.
Masovni odlasci iz zemlje i velike migracije stanovništva uslijed izmijenjenih političkih okolnosti odveć su tradicija bosanskohercegovačkog društva.

Praksa odlazaka uslovljena političkim neprilikama ponovila se i tokom devedesetih godina 20. stoljeća i traje sve do danas. Veoma je indikativno u tom pravcu kao primjer uzimati slučaj grada Banje Luke i to barem iz dva razloga. Prvi razlog vezan je uz historijsko-umjetničku važnost i iznimnu vital¬nost banjalučke umjetničke scene u bosanskohercegovačkom umjetničkom kontekstu, dok se drugi veže uz njen tre¬nutni socio-politički značaj kao admi¬nistrativnog centra jednog etnokratskog entiteta koji njegujući ekstremnu nacionalnu monolitnost svojom svako¬dnevnom zvaničnom politikom dovodi u pitanje Bosnu i Hercegovinu kao državu stvarajući time trajnu krizu. Otuda je vrijedno iznova ponavljati imena banjalučkih umjetnika koji svjedoče navedeni fenomen a koji u stručnim razmatranjima historičara i te¬oretičara umjetnosti, likovnih kritičara i kustosa trebaju biti ispravno valorizi¬rana, kontekstualizirana i sistematizirana.

U toj neriješenoj bipolarnoj konstelaciji između umjetnika koji su napustili, odnosno naselili grad, uslijed posljednjeg rata, tema migracije, straha i očekivanja nije zaboravljena stvar. Dakako, navedene kategorije provlače se kroz njihovu umjetnost na različite načine zaobilazeći time stereotipne narative i izlizane dnevnopolitičke obrasce.
Dvije banjalučke umjetnice izvan konteksta

Izložba pod nazivom Heimatspuren (Tragovi zavičaja) koja je u Berlinu postavljena do kraja marta, obrađuje navedenu problematiku kroz radove banjalučke umjetnice sa berlinskom adresom Irme Markulin. Potaknuta spoznajom o migracijskim iskustvima svoga djeda, umjetnica obrazac s početka prošlog stoljeća transponira u svoje vrijeme nalazeći sličnosti sa osobnom sudbinom. Analizu slojevitog identiteta i aktualnu priču svojih predaka Markulin artikulira na način krajnje promišljenosti, gdje svaki detalj u svom formalnom i izražajnom aspektu korespondira sa temom koju obrađuje. Referirajući se na banjalučku razglednicu ili obiteljske fotografije s početka 20. stoljeća, umjetnica naglašava njihovo dvojako značenje. Jedno ističe sociološku važnost prošlosti i identiteta koji se evolutivno razvija tokom vremena doživljavajući svoj vrhunac i trodimenzionalnost u sadašnjosti. Drugo značenje se uslijed specifičnih društvenih, političkih i kulturalnih okolnosti predstavlja kao nastali vakuum koji nasilno uništava nagomilanu prošlost i proždire je u sebe.

Taj radikalni rez umjetnica doslovno predstavlja metodom rezanja datog predloška što ga u konačnici čini nečitkim, zbunjujućim i nedovršenim. Nagomilani elementi diskontinuiteta i prekida te doza kritičkog cinizma djelu daju epitete koji ponajbolje određuju savremenu umjetnost u epohi postmoderne. Prošlost se interpretira kao suvišna kategorija bez ozbiljne referentnosti - nešto što poprima karakter virtualnosti i obmane. Kroz slučaj svoje obitelji Markulin ilustrira društvenu zaostalost i intelektualnu krutost bosanske sredine. Sa druge strane, iako se smjestila u centru evropske savremene umjetnosti - u Berlinu, Irma Markulin ovim radovima ne skriva dozu žudnje za mjestom svoga odrastanja - za Banjom Lukom. Njeni radovi su doprinos jednom sistematskom suočenju sa ličnom prošlošću u okvirima jedne historijom opterećene sredine.

Drugi slučaj koji se uklapa u fenomen odlazaka i time otvara pitanje djelovanja izvan konteksta na primje¬ru banjalučke scene, jeste umjetnica Aida Šehović sa trenutnom adresom u New Yorku. Multimedijalni rad I carry You in My Heart (Nosim te u srcu) lično iskustvo nostalgije pretvara u okosnicu umjetničke ideje, suočavajući je pritom sa pitanjima memorije i zaborava na jedan temeljit i dosta konzekventan način. Pjesma koja kao zvučni dodatak prati komunikacijski uređaj (interfon) nerazgovjetna je i isprekidana, slično kao i rezane slike Irme Markulin. Šehović teoretsko uporište pronalazi u tekstovima rusko-američke teoretičarke Svetlane Boym. Elaboracija reflektivne nostalgije nameće se umjetnici kao prihvatljiv obrazac pri in¬terpretaciji i rekonstrukciji nasilno izgubljenog doma. Iako svjesna nemogućnosti da kroz umjetnost realizira svoj cilj, Šehović minijaturnim gestama nastavlja propitivati prostor kolektivne i lične memorije prožete reflektivnom nostalgijom.

Nedostatak slobode, demokratije i građanskih prava preduslov su etničkoj segregaciji koja kod prognane manjine potiče strah. Iako je početak ovog stoljeća obilježen strahom na globalnom planu što se dakako odrazilo i na umjetnost, u našem kontekstu veže se uz specifične društveno-političke prilike. Rad banjalučkog umjetnika Alema Korkuta sa adresom u Zagrebu nazvan '2012' idealno ilustrira navedeno stanje. Bezbroj nategnutih praćki - hladnog oružja još iz biblijskog vremena - prijeti gledaocu na jedan podmukao i zlokoban način i time izaziva latentni ali kontinuirani strah. Interakcija sa ovim Korkutovim radom potiče osjećaj straha i postavlja pitanje: Nije li upravo strah osnovno manipulativno sred¬stvo nacionalističkih ideologija na ovim prostorima?

(Preuzeto iz Dana)